به مناسبت 5 دی ماه سالروز گرامیداشت زلزله جانگداز بم گفتگوی کوتاهی داشتیم با دکتر احمد اسفندیاری رئیس سابق سازمان بهزیستی کشور و سازمان امداد و نجات که هم اکنون به عنوان عضو افتخاری موسسه مقاوم سازی و بهسازی لرزه ای و به عنوان رئیس گروه مدیریت بحران دبیرخانه دائمی کنفرانس های مقاوم سازی کشور با این مجموعه همکاری دارند. ضمن گرامیداشت جانباختگان بم بایستی بیان کنیم که تجربه ی بم تجربه ی کم هزینه ای نبود و وای از روزی که این تجربه تکرار شود و وای اگر این تجربه در کلانشهری مثل تهران رخ دهد. در این گفتگو با ما همراه شوید...
دکتر احمد اسفندیاری در گفت‌و‌گو با رترونا عنوان کرد: بر اساس شواهد و تجربیات کشور ما جزء ده کشور بلاخیز دنیا محسوب می‌شود. از ۴۱ نوع حادثه طبیعی شناخته شده تقریبا 31 مورد از آنها در ایران وجود دارد. حوادث انسان ساز مانند تصادفات جاده‌ای هم سالانه جان بسیاری از افراد را گرفته ویا دچار معلولیت وجراحت می‌کند.
وی که پیشتر رئیس سازمان بهزیستی کشور بوده و قبل از سازمان بهزیستی ، عهده دار مسوولیت ریاست سازمان امداد و نجات کشور بوده است و برای بیش از 4 سال به عنوان یکی از مدیران ارشد چرخه ی مدیریت بحران کشور سکان دار عملیات های مختلف امداد و نجات می باشد ، ادامه داد: شایع‌ترین حوادث طبیعی در کشور زلزله و سیل است. در زمینه مقابله وکاهش خسارت سیل اقداماتی مانند ساخت سدها و سیل بند‌هادرنقاط مختلف کشور توسط وزارت نیرو به عنوان متولی این موضوع انجام گرفته است و توسعه فناوریها وپیشرفت ها درحوزه هواشناسی تاحدود زیادی نسبت به گذشته درمرحله پیش بینی وپیشگیری سبب شده است تا توفیقات نسبتا خوبی بدست آوریم. اگرچه این توفیقات در حوزه ی مهار سیل ها کافی نیست اما می توان به یقین اعلام کرد که با توجه به اقدامات حاصله و همچنین توانایی بالای امدادگران کشور برای امداد رسانی در حین وقوع سیل، به شکر خدا این مساله در کشور به یک بحران جدی خاتمه نمی یابد و با درایت مسوولین و مشارکت مردم و نهادهای غیردولتی تا حدود بسیار زیادی حل شده است اما درخصوص زلزله اوضاع به گونه ای دیگر است.
این مقام سابق دولت و عضو شورای راهبردی چهارمین کنفرانس بین المللی مقاوم سازی لرزه ای ، در خصوص زلزله و بحران های ناشی از آن به خبرنگار رترونا گفت: علیرغم وجود گسل های فروان و بزرگ درکشور پهناور جمهوری اسلامی ایران و همچنین قرار گرفتن کلانشهرهای بزرگ بر روی گسل های فعال و خطرآفرین به ویژه کلانشهر تهران وعلیرغم پیش بینی های صورت گرفته در خصوص بروز زلزله حتمی در تهران توسط محققین مهندسی زلزله و ژئوتکنیک و تاکید فراوان مدیران ومسوولین کشور ، نه تنها درحوزه پیشگری اقدامات صورت گرفته قانع کننده وکافی نیست بلکه درزمینه آمادگی ، مقابله با بحران و اقدامات مناسب در راستای کاهش خسارت های مالی وجانی نیز هیچ گونه فعالیت چشمگیری صورت نگرفته است. متاسفانه عقب مانندگی های فراوانی بویژه در حوزه نرم افزاری ، برنامه ریزی و اصول مدیریتی داریم که عواقب آن غیرقابل تصور می باشد لذا دراین خصوص نیاز به یک کار جهادی با مشارکت وهمدلی همه صاحب نظران ودست اندرکاران و همچنین همراهی مردم با استفاده از تجارب گذشته داخلی وخارجی داریم.
رئیس سابق سازمان امداد و نجات جمعیت هلال احمر با بیان اینکه زلزله طبیعی است و یک عاملی برای خروج فشارهای داخلی زمین می باشد و نمی توان خطای بشر را به عنوان بلای طبیعی ویا قهر خداوند متعال در نظر گرفت ،عنوان کرد: آماده نبودن ما غیرطبیعی است و اگر هم بحرانی پیش بیاید این مساله مستقیما به خود ما و مسوولین ما بر می گردد. در بحث زلزله به خصوص زلزله تهران با این جمعیت و وسعت وپیچیدگی بررسی‌هاو طرح های مختلفی ارایه شده است اما آنچه مهم است این است که با توجه به توسعه ی غیر اصولی شهر تهران و ساخت و ساز غیر استاندارد و غیر ایمن آن و همچنین وجود بافت عظیم فرسوده ی شهری باید گفت که برای مقابله با زلزله تهران یک راه بیشتر وجود ندارد. این مساله از پیشگیری و پیش بینی گذر کرده است و پیشگیری از زلزله در شهری که در روی 15 گسل فعال ساخته شده است که فقط 3 گسل آن به تنهایی پتانسیل ایجاد زلزله ای با قدرت 7 ریشتر را دارا می باشد، غیر ممکن است. در این میان تحقیقات وسیعی بر روی ژئوتکنیک شهر تهران صورت گرفته است که بازه های زمانی مختلفی را برای گسل های مختلف تهران عنوان می کند و یکی از گسل ها دوره ی زمانی 185 ساله دارد که مدتی نیز از دوره ی آن گشته است و بیشترین خطر را برای تهران محتمل است. در این مساله همانطور که گفتم به عقیده ی بنده که بر اساس تجربیات شخصی و همچنین نظریه ها و تحقیقات علمی نتیجه گیری شده است ، یک راهکار بیشتر وجود ندارد. البته می توان فرض گرفت که می توان تهران را جابجا کرد و به یک باره تمامی مردم و ساختمان های اقتصادی، سیاسی ، فرهنگی، اجتماعی ، آموزشی، درمانی و ... را به مکانی دیگر منتقل نمود و شهری نو به نام تهران برپا نمود اما این فرض عملی نخواهد بود و ما یک راه بیشتر برای این بحران عظیم که به گفته ی محققان بیش از یک میلیون و پانصد هزار نفر کشته خواهد داد، نخواهیم داشت.
احمد اسفندیاری ادامه می دهد: بایستی هرچه سریعتر با یک برنامه اقتضایی واصولی وعلمی بااستفاده ازمنابع مادی و معنوی کشور و تجهیزات و ظرفیت های موجود در تمامی ارگان های مستقر در تهران به ارائه ی اقدامات عملی واجرایی جهت جلوگیری از یک فاجعه بزرگ ملی وبین المللی گام برداریم. بایستی مدیران و متولیان امداد و نجات آمادگی صد در صد برای مواجهه با این بحران را طبق این برنامه اقتضایی حاصل نمایند. بایستی متولیان ساخت و ساز همچون وزارت راه و شهرسازی و همین دبیرخانه دائمی کنفرانس های مقاوم سازی کشور که متولی خصوصی تحقیق و پژوهش در مقاوم سازی است ، بایستی به مقاوم سازی تدریجی بناهای دولتی و مناطق مسکونی بپردازند و با یک اقدام سریع نسبت به ارزیابی سریع لرزه ای ساختمان های تهران و کلانشهرهای مثل تبریز که بر روی گسل توسعه یافته اند، اقدام نمایند و هر کجا که امکان مقاوم سازی با رعایت منافع ملی و اقتصادی وجود دارد به این مهم پرداخته و در غیر اینصورت با تخریب و نوسازی و بازسازی فضای شهری را از این نگرانی خارج کنند. متولیان آموزش همگانی از قبیل سازمان صدا و سیما ، هلال احمر و سازمان مدیریت بحران بیایند و در یک اقدام اصولی طبق آن برنامه اقتضایی، به تجهیز خانه ها، مناطق مسکونی و تجاری و سازمان های دولتی بپردازند و با آموزش های اجباری از قبیل نحوه ی استفاده از تجهیزات امداد و نجات ، کپسول آتش نشانی ، نحوه ی تهیه ی نقشه ی خطر یا نقشه ی فرار از خانه و سایر آموزش های لازم و همچنین برگزاری مانورهای دائمی و مستمر، به آمادگی مردم کمک نمایند.
اسفندیاری با اشاره به اینکه بافت فرسوده و نقاط تراکمی تهران بر روی گسل قرار گرفته است، اظهار داشت: فروش تراکم، ساخت و ساز‌ها بر روی گسل و همچنین حفاری ها و گودبرداری‌های غیر اصولی باعث خطرناک ترشدن وضعیت تهران می‌شود. مقاوم سازی تنها قسمتی از پیشگیری است که در برنامه اقتضایی شهر تهران باید به آن پرداخته شود اما این مساله کافی نیست و باید روی سایر موضوعات ومراحل مدیریت بحران دقت نظروتلاش های موثرترو بیشتری صورت پذیرد. یکی از مهم ترین عوامل خرابی در زلزله پدیده روانگرایی در خاک در زیر فونداسیون ساختمان ها می باشد . و همانطوری که قبلا هم گفتم با برنامه ریزی اقتضایی و مقاوم سازی ساختمان های موجود می توان در برابر نیروی عظیم زلزله تا حدود قابل توجهی مقابله کرد اما در خاک های ماسه ای که بیشتر خاک های سطح شهر تهران نیز از نوع آبرفتی و ماسه ای می باشند و به علت عدم وجود کانال های فاضلاب و بالا آمدن سطح آب در هنگام وقوع زلزله، بر اثر زلزله ساختمانی که حتی بر اثر نیروی افقی زلزله خراب نمی شود در زمین واژگون می گردد. این مسئله از آنجا مهم است که در قسمت های جنوبی تهران تراکم جمعیت بسیار بالا می باشد و همینطور سطح تراز آب های زیرزمینی بسیار بالا هستند ، بطوری که در بعضی مناطق مانند بازار با کندن زمین تا عمق 5 متر به آب خواهیم رسید و چون در بافت های فرسوده نیز قرار داریم خرابی منطقه هم توسط روانگرایی و هم توسط نیروی زلزله فاجعه ای عظیم را ایجاد خواهد نمود و مهم تر از آن اینکه با توجه به تنگی معابر جنوب تهران و نبود فضای مناسب برای تردد نیروهای امدادی ، این بحران را به فاجعه تبدیل می کند.
وی که در سازمان بهزیستی کشور تشکیل ستاد مدیریت بحران سازمان بهزیستی را در دستور کار خود قرار داده بود و با ارائه ی طرح های گوناگون به سازمان مدیریت بحران ، آمادگی و پیشگیری را برای سازمان تحت مدیریت خود و مراکز تحت نظارت بهزیستی برنامه ریزی نموده است ، پیرامون مدیریت بحران در زلزله احتمالی تهران گفت: اگرزلزله ای در تهران اتفاق بیفتد قطعا پیآمد ان فاجعه ای ملی است که می تواند به بحران بین المللی و حتی یک بحران سیاسی نیز تبدیل شود لذا برای مقابله وکنترل آن ، آمادگی همه جانبه ای را ازسوی همه دستگاه های مسوول ومردم می‌طلبد. ما حتی در سازمان بهزیستی نیز برای پرسنل و مددجویان سازمان برنامه های مختلفی را نیز برنامه ریزی نموده ایم که امیدوارم مسوولین فعلی سازمان با در نظر گرفتن اهمیت موضوع، پیگیری این اقدامات را در دستور کار خود قرار دهند. بایستی تاکید کرد که آموزش مردم یکی از اقدامات مهم پیشگیرانه است. آموزش مردم با شعار هر ایرانی یک امدادگر یکی از طرح ها و ایده های خوبی بود که در دوره مدیریت های قبلی جمعیت هلال احمر شروع شده و متاسفانه از رشد وفراگیری کامل برخوردار نبوده است. همچنین طرح ملی آمادگی خانواده ها در برابر حوادث و سوانح نیز یکی از طرح های بروز دنیا می باشد که در زمان مسوولیت سازمان امداد و نجات، آن را آغاز نمودم و طبق این طرح تمامی خانواده های ایرانی به یک جعبه ی کامل امداد و نجات مجهز می شدند و ضمن فراگیری آموزش های لازم ، با تهیه ی نقشه ی خطر خانواده و سایر برنامه های آن ، برای مقابله با یک زلزله ی عظیم آمادگی کامل کسب می کردند.
عضو شورای راهبردی چهارمین کنفرانس بین المللی مقاوم سازی لرزه ای درباره اقدامات در مرحله آمادگی اظهار داشت: تربیت نیروهای انسانی داوطلب ماهر و امدادگر و فراهم کردن امکانات و تجهیزات جهت مقابله باحوادث وبلایا درمرحله آمادگی بر اساس قانون جمهوری اسلامی یکی از وظایف اصلی جمعیت هلال احمر درکنار سایر دستگاه های مسوول در امداد ونجات است. البته نیروهای آموزش دیده و ماهری در ارتش ، بسیج و سپاه پاسداران نیز داریم که بسیار تاثیر گذار وموثر می باشند. و این مساله بایستی در تمامی پادگان های نظامی آغاز گردد و به صورت جدی آموزش های امدادی به تمامی سربازان وظیفه داده شود.
وی ادامه داد: درطی سال‌های گذشته درخصوص تامین و استفاده از تجهیزات نوین با حمایت مجلس و دولت اقدامات خوبی انجام شده است. آمبولانس‌های جدید، طراحی وساخت خودروهای جدید نجات، بالگرد‌ها، تربیت سگهای زنده یاب وتوسعه مراکز آنست (نگهداری و تربیت سگهای جستجو و نجات) و خرید بعضی ملزومات که مورد نیاز در عملیات امداد و نجات است فراهم شده است.البته درخصوص استفاده ازتکنولوژی های روز وآموزش ومهارت نیروی انسانی علیرغم تلاشهای صورت گرفته جای کار زیادی بویژه درزمینه جستجو ونجات داریم و به نظر هنوز برای زلزله ی مخربی چون زلزله تهران آمادگی لازم را نداریم و این نیازمند آن برنامه ی اقتضایی و اهتمام جدی مسوولین است.
اسفندیاری مهمترین مشکل را در حوزه نرم افزاری دانست و عنوان کرد: «در بحث تدوین برنامه و پروتکل‌های اجرایی مشخص برای دستگاه‌های مختلف و امدادگران ونجاتگران مشکل های زیادی داریم. در دوره‌ای که مسولیت سازمان امداد و نجات هلال احمر را برعهده داشتم برنامه‌ای تحت عنوان «برنامه اقتضایی جهت مقابله با حوادث و بلایا» توسط یک تیم علمی ومجرب درحال تهیه و تدوین بود وکار دارای پیشرفت خوبی بود و وارد مرحله اجرایی می شدیم اما نمی‌دانم در حال حاضر درچه مرحله ایست و آیا این کار ادامه پیدا کرده یا خیر؟
وی ادامه داد: زلزله تهران با زلزله بم متفاوت خواهد بود. برنامه اقتضایی جهت مقابله با حوادث تهران باید با توجه به مقتضیات جغرافیایی ، ژئوپلوتیکی وانسانی ، زیرساخت های شهری و سایر شاخص های همین شهر تهیه شود و وظایف مردم ، نهادها و دستگاه های مختلف دولتی وغیردولتی دراین برنامه مشخص و سناریو های مربوطه تدوین گردد و مرتبا با برگزاری مانور های اصولی وعملیاتی مورد ارزیابی وتمرین واقع شوند. اگر برنامه اقتضایی نباشد پیامدهای زلزله تهران افزایش می یابند. پیامدهای زلزله در تهران آنقدر زیاد است که از حوصله ی خواننده گان این مصاحبه خارج است. مشکلاتی چون ناامنی و آشوب بعد از زلزله نیز وجود دارد که مربوط به حوزه روانشناسی و جامعه شناسی می باشد که بایستی در سازمان هایی چون سازمان بهزیستی و کمیته امداد حضرت امام برنامه ریزی آن انجام گیرد . عدم وجود گروه های امداد و نجات به دلایل مختلفی چون درگیربودن خود نیروهای امدادی به خانواده ی خودشان ، قطع لوله های آب و شبکه برق ، آتش سوزی ناشی از ترکیدن لوله های گاز و بسیاری مشکلات دیگر بر مشکل زلزله دامن زده و بحران را جدی تر می کند.
رئیس گروه مدیریت بحران دبیرخانه دائمی کنفرانس های مقاوم سازی کشور، یکی از مشکلات در حوزه امداد و نجات را عدم تعریف علمی و واحد و یکسان میان دستگاه‌ها دانست و خاطرنشان کرد: دستگاه‌های مختلف تعریف‌های مختلفی دارند. باید ادبیات وتعریف علمی متناسب با وضعیت بومی وفرهنگی کشور درخصوص واژگان کاربردی درمدیریت بحران و امداد ونجات داشته باشیم. به طور مثال واژه ی امداد و نجات در جمعیت هلال احمر ، اورژانس و سازمان آتش نشانی مفاهیم مختلفی را شامل می شود و هیچ کدام از این سازمان ها ادبیات واحدی برای این واژه و عبارت ندارند. که البته ما با همکاری اساتید در گروه مدیریت بحران دبیرخانه مقاوم سازی این کار را آغاز کرده ایم و بزودی مستندات علمی خوبی را منتشر خواهیم نمود.
وی در ادامه افزود: عملیات نجات شامل جستجو ودسترسی ودستیابی ، تثبیت ورهاسازی ، ارائه کمک هاو خدمات اولیه پزشکی وانتقال فرد آسیب دیده به مراکز درمانی و عملیات امداد به مجموعه کمک های اضطراری به آسیب دیدگان حوادث وسوانح شامل تغذیه و فراهم نمودن سرپناه اضطراری وامکانات زیستی می باشد که درمجمو ع از وظایف هر مجموعه یا دستگاهی است که می خواهد یک عملیات امداد و نجات صحیح واصولی انجام دهد. اما متاسفانه مادر این مورد بویژه نجات مشکل داریم وهماهنگی لازم وجود ندارد. دراین جا باید فرماندهی واحدی داشته باشیم.
اسفندیاری درباره امداد هوایی اظهار داشت: در امداد هوایی امکانات زیاد است اما هماهنگی لازم نیست . سال ۸۴هلال احمر ۵ بالگرد عملیاتی داشت که در سال 88 به ۱۲ فروند رسید. در بحث امداد هوایی نیروهای مسلح درصورت نیاز به کمک می آیند اما این همراهی نیروهای مسلح نیازمند هماهنگی و به طور کلی یک برنامه ریزی جامع است.
رئیس سابق سازمان امداد و نجات هلال احمر در پایان خاطر نشان کرد: مشاغل وپست های مدیریتی حرفه‌ای باید به معنی واقعی، از مشاغل سیاسی جدا شوند چون نیاز به تجربه و تخصص دارند. مدیریت در حوزه‌های امداد و نجات، در حوزه مدیریت بحران ، حوزه سلامت و بسیاری از مدیریت‌های دیگر باید در انتخاب دقت های لازم را بعمل آورد وتغیرات نباید تابع سایر مسائل سیاسی وتغیرات زودهنگام شود. عرصه مدیریت بویژه درحوزه های سلامت ، بحران و امداد ونجات نباید دچار آزمون وخطا شود زیرا طبیعت به ما فرصت آزمون و خطا را نخواهد داد و اگر تجربه و تخصص کافی در مهار زلزله وجود نداشته باشد، هزاران نفر انسان که میلیاردها تومان سرمایه ی ملی برای تربیت آن ها هزینه شده است، به زیر خاک خواهند رفت و این یک فاجعه ی غیر قابل جبران است. می توان ساختمان ها را از نو ساخت ، طبیعت و جنگل را دوباره احیا کرد اما با فوت انسان ها و ایجاد بحران های اجتماعی و روانی ناشی از آن، فجایعی غیر قابل جبران بوجود می آید.
دکتر احمد اسفندیاری در خاتمه با اشاره به آمارهایی که توسط مرکز ایسپا تهیه شده است گفت: طبق نظر سنجی ایسپا که شاید تا کنون تغییرات عمده ای نیز داشته باشد اما در کل خطایی کمتر از 5 درصد دارد باید گفت حدود 60 درصد شیوه استفاده از کپسول آتش‌نشانی را نیاموخته‌اند ، حدود 40 درصد تمایلی به شرکت در کلاسهای آموزش مواجهه با خطرات ناشی از زلزله ندارند، 65 درصد هیچ گونه بروشور، جزوه و یا کتابی پیرامون زلزله دریافت نکرده اند و 35 درصد از آنهایی که این جزوات را دریافت کرده‌اند اثر آنها را کم می دانند. بر اساس این نظرسنجی 75 درصد مردم نیز اعتقاد دارند که مسائل ایمنی بر ساخت و سازهای شهر تهران رعایت نمی‌شود و 70 درصد مردم عنوان کردند که میزان نظارت مهندسین ناظر در ساخت و سازهای شهر تهران کم است. همچنین به اعتقاد 65 درصد شهروندان میزان توجه صدا و سیما و 60 درصد توجه مطبوعات به موضوع زلزله و آموزش همگانی آن کم بوده است. نتایج این نظرسنجی در کل حکایت از این دارد که 85 درصد از جمعیت تهران آمادگی مقابله با زلزله را ندارند که البته به اعتقاد بنده آن 15 درصد نیز اگر با مانورهای مستمر و آموزش های دائم ، داشته های خود را ارزیابی نکنند ، آنها نیز در مقابله با زلزله آمادگی لازم را نخواهند داشت.
